शब्द सिन्धु
अन्न (anna) = food
अन्नं (annaM) = foodstuff
अन्नात् (annaat.h) = from grains
अन्य (anya) = other person
अन्यं (anyaM) = other
अन्यः (anyaH) = another
अन्यत् (anyat.h) = other
अन्यत्र (anyatra) = somewhere else
अन्यथा (anyathaa) = other
अन्यया (anyayaa) = by the other
अन्यां (anyaaM) = another
अन्यान् (anyaan.h) = others
अन्यानि (anyaani) = different
अन्यायेन (anyaayena) = illegally
अन्ये (anye) = others
अन्येन (anyena) = by another
अन्येभ्यः (anyebhyaH) = from others
अन्यैः (anyaiH) = by others
अन्योन्य (anyonya) = mutual
अन्वय (anvaya) = Family
अन्वशोचः (anvashochaH) = you are lamenting
अन्विच्छ (anvichchha) = try for
अन्वित (anvita) = (p.p) Followed or attended by, in company with, joined by; having ossessed of; overpowerd by, connected grammatically;
अन्विताः (anvitaaH) = absorbed
अन्वेषणम् (anveshhaNam.h) = (n) search, exploration
अपकृ (apakRi) = to harm
अपकेन्द्रण (apakendraNa) = centrifugation
अपङ्ग (apa.nga) = handicapped
अपची (apachii) = to decrease
अपठम् (apaTham.h) = read
अपण्डित (apaNDita) = someone who is not a scholar
अपत्य (apatya) = Progeny
अपनुद्यात् (apanudyaat.h) = can drive away
अपमा (apamaa) = comparison
अपमानयोः (apamaanayoH) = and dishonour
अपर (apara) = other
अपरं (aparaM) = junior
अपररात्र (apararaatra) = (m) dawn
अपरस्पर (aparaspara) = without cause
अपरा (aparaa) = lower
अपराजितः (aparaajitaH) = who had never been vanquished
अपराजीत (aparaajiita) = Unconquered
अपराणि (aparaaNi) = others
अपरान् (aparaan.h) = others
अपरिग्रह (aparigraha) = abstention from greed, non-possessiveness
अपरिग्रहः (aparigrahaH) = free from the feeling of possessiveness
अपरिमेयं (aparimeyaM) = immeasurable
अपरिहार्ये (aparihaarye) = of that which is unavoidable
अपरे (apare) = others
अपर्याप्तं (aparyaaptaM) = immeasurable
अपलायनं (apalaayanaM) = not fleeing
अपवर्ग (apavarga) = heaven, liberation
अपवहनं (apavahanaM) = seducetion
अपवाद (apavaada) = exceptional
अपविघ्नः (apavighnaH) = without obstacles
अपश्यत् (apashyat.h) = he could see
अपस्मार (apasmaara) = forgetful
अपस्मारः (apasmaaraH) = (m) epilepsy
अपहरण (apaharaNa) = stealing
अपहरणं (apaharaNaM) = abduction, kipnapping
अपहर्तारं (apahartaaraM) = the remover]destroyer
अपहृत (apahRita) = stolen
अपहृतचेतसां (apahRitachetasaaM) = bewildered in mind
अपात्रेभ्यः (apaatrebhyaH) = to unworthy persons
अपान (apaana) = one of the vital airs, controls the elimination of bodily wastes
अपानं (apaanaM) = the air going downward
अपाने (apaane) = in the air which acts downward
अपापो (apaapo) = without sins
अपायिनः (apaayinaH) = disappearing
अपारा (apaaraa) = one who has no limits
अपावृतं (apaavRitaM) = wide open
पाठ
Try to understand this one liners without looking at translation. Write them down on card. Keep them at study table. Keep visiting them daily until you realize their meanings.
- सहते विपत्सहस्रं मानी नैवापमानलेशमपि ।
- सहसा विदधीत न क्रियाम् अविवेकः परमापदां पदम् ।
- सिद्ध्यन्ति कुत्र सुकृतानि विना श्रमेण ?
- सुतप्तमपि पानीयं शमत्येव पावकम्।
- सुदुर्लभाः सर्वमनोरमा गिरः ।
- सुलभा रम्यता लोके दुर्लभं हि गुणार्जनम् ।
- सुलभो हि द्विषां भङ्गः दुर्लभा सत्स्ववाच्यता ।
- सोत्साहानां नास्त्यसाध्यं नराणाम् ।
- स्मृत्वा स्मृत्वा याति दुःखं नवत्वम् ।
- स्वदेशे पूज्यते राजा विद्वान् सर्वत्र पूज्यते ।
- स्वे स्वे कर्मण्यभिरतः संसिद्धिं लभते नरः ।
- सङ्घे शक्तिः कलौ युगे ।
सुभाषित
तत्त्वं किमपि काव्यानां जानाति विरलो भुवि ।
मार्मिकः को मरन्दानामन्तरेण मधुव्रतम् ॥ ११७ ॥
अन्वयः : भुवि काव्यानां किम् अपि तत्त्वं विरलः जानाति । मधुव्रतम् अन्तरेण मरन्दानां मार्मिकः कः?
It is only a rare person who understands anything of the essence of a literary work. Who has a deep insight into the honey of flowers other than the honey-bee?
पठन
चित्र काव्य
Wiki: https://hi.wikipedia.org/wiki/चित्रकाव्य
चित्रकाव्य वह आलंकारिक काव्य है जिसके चरणों की रचना ऐसी युक्ति से की गई हो कि वे चरण किसी विशिष्ट क्रम से लिखे जाने पर कमल, खड़ग, घोड़े, रथ, हाथी आदि के चित्रों के समान बन जाते हों। इसकी गणना अधम प्रकार के काव्यों में होती है।
Why is it called अधम or lowly work?
काव्यस्यात्मा ध्वनि|
जिस प्रकार अतिशय अलंकृत नारी लावण्य के अभाव में हृदयावर्जक नहीं हो सकती, उसी प्रकार ध्वनि तत्व के अभाव में अलंकृत काव्य भी हृदयावर्जक नहीं हो सकता। इसलिए अपने काव्य के प्रारम्भ में ही उन्होंने ‘काव्यस्यात्मा ध्वनि’ कहा। ध्वनि ही उनके अनुसार काव्य का आत्मभूत तत्व है।
काव्यका आत्मा ध्वनि है| जब तक काव्य सुसंगत ध्वनि प्रदान नहीं कर पाता, वह अधम कहा जाता है|
चित्र शब्दका साधारण अर्थ प्राण-शून्य आकृति| चित्रकाव्यभी जब तक ध्वनि-शून्य है, तब तक वह शब्दार्थी सूप रचना मात्र है |
प्राणहीन = तत्वहीन
कविको काव्य प्राणवान बनानेका प्रयत्न करना चाहिए | चित्रकाव्य तक अटकना नहीं है|
This is one view.
Here is the another view from the book:
Read the चित्रकाव्य मीमांसा as a part of SAnskrit leanring and then go through the book for further knowledge.
Download book from: https://archive.org/details/PathakRamRupChritaKavyaKautukam
Example
